کلیاب که با نامهای مختلفی چون کلا، کلیا، شغار، کلیون یا قلیاب شناخته شده است، محصولی از گیاه اشنان درختی می باشد که در اکثر بیابان ها و شورزاها مرکزی و شمالی کشور ایران مشاهده می گردد. از گیاه اشنان و ماده ی کلیاب در مصارف سنتی، صنعتی و دارویی و همچنین برای باطل نمودن سحر و جادو استفاده می گردد.
آشنایی با گیاه اشنان
گیاه اشنان با نام علمی Seidlitzia rosmarinus در اکثر شوره زارهای نواحی بیابانی جهان مشاهده می شوند. این درختچه چند ساله و با ساقه های ترد ، سفید رنگ که بر روی آن برگ های استوانه ای و دراز گوشتی و آب داری وجود دارد، از نواحی مرکزی کشور تا نواحی شمالی کشور قابل مشاهده می باشد.
خواص درمانی گیاه اشنان
- تعلیف دام : این گیاه بیشتر مورد علاقه ی شتر می باشد و حیواناتی مانند بز و گوسفند از اندام های خشک گیاه به مقدار کم استفاده قرار می کنند.
- استحصال کلیاب : در اثر سوزاندن ساقه و برگ گیاه اشنان املاح موجود در گیاه به صورت خاکستر یا تخته سنگ مورد استفاده قرار می گیرد.
- شستشوی لباس : از پودر شاخه و برگ های اشنان به عنوان ماده پاک کننده و همچنین جهت شستشوی لباس و پارچه های نخی به طور سنتی استفاده می شده است.
- جهت تهیه ی زغال و سوخت: که حدودا در سه دهه گذشته مصرف بالایی داشته است.
- مصارف دارویی : از گیاه اشنان جهت برطرف کردن بیماری های پوستی مانند سوریازیس ، برص و… و درمان آبله مرغان و همچنین بعنوان ماده ای ضد عفونی کننده مورد استفاده قرار می گیرد.
کلیاب چیست ؟
کلیاب محصولی از گیاه اشنان بوده که به مواد قلیایی و توده های خاکستر حاصل از سوزاندن اندام های هوای برخی از گیاهان شورپسند مانند اشنان، آنابازیس و تعدادی از گونه های علف شور که به صورت تخته سنگ هایی بی شکل گفته می شود. همچنین کلیاب برگرفته از نام قلیا است و اغلب به رنگ قهوه ای تیره و شبیه به سنگ های آذرین است. کلیاب در محل مرطوب قرار گیرد و به واسطه جذب آب توسط مواد جاذب رطوبت و مواد قلیایی ، سطح توده خاکستر را پوشش سفید رنگی فرا می گیرد که اصطلاحا کلیاب شورزده گفته می شود. در اثر حل شدن مواد قلیایی در آب ، آب به رنگ سبز ملایم در می آید .
ترکیبات قلیایی کلیاب در مراکز صنعتی مورد استفاده قرار می گیرد به این صورت که ابتدا توده های کلیاب را پودر نموده و بعد درون آب می ریزند تا سطح تماس خاکستر با آب زیادتر شود. مرغوبیت کلیاب به تند و تیز بودن بوی حاصل از تماس چند قطره آب بر روی کلیاب دارد و چنانچه بوی شبیه زرنیخ استشمام شد نشان دهنده مرغوبیت بالای کلیاب است .
نحوه ی تهیه ی کلیاب و چگونگی استخراج آن از گیاه اشنان درختی
در ابتدا توسط بیل و یا داس، شاخه های بوته را از فاصله نزدیک (10-15 سانتی متر) به یقه گیاه مورد هرس قرار می دهند. بدین شکل که شاخه های آب دار و سنگین را با پا یا بیل می خوابانند و به علت ترد بودن شاخه ها می شکند و با بیل قطع می کنند. سپس شاخه های قطع شده را در اطراف بوته جمع آوری می کنند.
سپس شاخه ها را به مدت دو روز به همان صورت رها کرده تا برگ های آب دار قسمتی از آب خود را از دست بدهد. پس از طی شدن مدت مذکور بوته ها به علت از دست دادن آب خود، ظاهر چروکیده به خود می گیرند. به وسیله چنگک بوته ها را جمع آوری و کپه می نمایند و با وسایل نقلیه به یک نقطه که معمولا در مرکز بوته های کنده شده است حمل و جهت سوزاندن آماده می کنند. سپس گودالی به عمق 10 تا 15 سانتی متر و به قطر 2 تا 3 متر – بستگی به مقدار و حجم بوته – حفر می نمایند و مقداری از بوته ها ی کنده شده را داخل گودال ریخته و آتش می زنند . بوته ها ی کنده شده به صورت تدریجی بر روی آتش ریخته می شود. در هنگام سوزاندن بوته ها دود سفید رنگ بسیار غلیظی و پیوسته بر فراز منطقه عملیات نمایان است . به طوری که از کیلومترها دود دیده می شود . علت ایجاد دود سفید رنگ و غلیظ این است که بر اثر ریختن مداوم شاخه و برگ ها سوختن ناقص صورت می گیرد. در اثر سوزاندن گیاه تقریباً تمام مواد آلی موجود در گیاه سوخته و تنها مواد معدنی به صورت مایعی سیال به درون گودال جاری می شود و پس از سرد شدن به کلیاب تبدیل می شوند.
نحوه ی استفاده از کلیاب جهت باطل کردن سحر
مقدار 100 گرم کلیاب را به 3 قسمت مساوی تقسیم کرده روزهای زوج هر 1 قسمت را با مقداری آب قلیان و سرکه مخلوط و چند دقیقه بجوشانید سپس چند قطره از جوشانده را در چهار طرف محل کار و یا زندگی و باقی را خارج از منزل نزدیکی درب ورودی بریزید.
استفاده مردم از کلیات برای جن گیری و باطل کردن طلسم
ترکیبات شیمیایی کلیاب:
عمده ترکیبات شیمیایی کلیاب شامل کربنات های سدیم و پتاسیم می باشد. هم چنین عناصر موجود در آن شامل: میزان ازت ۳۵درصد ، فسفر ppm ۲ درصد ، پتاس ۲۵/۴ درصد ، کربن ۴ درصد و مواد آلی ۷ درصد گزارش شده است.
میزان تولید کلیاب به طور متوسط به ازای هر متر مربع تاج پوشش گیاه اشنان، بسته به نوع بوته و سن گیاه (شادابی و طراوت آن ) معمولا بین ۹۰ تا ۱۸۰ گرم کلیاب استحصال می گردد و یا به عبارت دیگر در هر هکتار از رویشگاه های اشنان معمولا بین ۲۵ تا ۵۰ کیلو گرم کلیاب استحصال می گردد. این ماده صنعتی ، در مراکز صنعتی از جمله صابون سازی ، سفالگری ، شیشه سازی ، شستشوی نخ های ابریشم و تیزآبی کردن برخی از مواد خشکبار (مانند آلوچه و کشمش) مورد استفاده قرار می گرفته است.
بواسطه فراوانی مواد شیمیایی در حال حاضر از کلیاب جهت امور صنعتی استفاده می گردد و با این وجود در برخی از مراکز صنعتی بواسطه ی عدم جایگزینی مواد شیمیایی مانند مرکز ابریشم کشی ، هنوز از این ماده استفاده می گردد.
یکی از موارد مصرف کلیاب در کارگاه های ابریشم کشی جهت عمل آوری نخ های ابریشم و تمیز کردن کلاف های نخ از پودر خاکستر کلیاب استفاده می شود. در اثر جوشاندن نخ ها در پاتیل های آب جوش حاوی مواد کلیابی، کیفیت رنگ پذیری نخ ها بالا رفته و مرحله تثبیت رنگ در مراحل رنگ رزی براق انجام می گیرد.
گردآوری و تنظیم: بخش سلامت نماگرد
منابع : https://en.wikipedia.org/wiki/ashnan
